لامه محقق، آقا سید عبدالعزیز طباطبایی(ره) نامی آشنا برای اهل قلم و تحقیق است. نام آن بزرگوار بر تارك پژوهش های علوم اسلامی چون ستاره ای می درخشد و یك عمر تلاش و كوشش و خوشه چینی از خرمن معارف بلند اهل بیت(ع)را تداعی می كند. ایشان مرجع محققان و پشتوانه ای برای جویندگان زلال دانش در عصر ما بود. درب خانه اش به روی همه باز بود و با رویی گشاده به مشكلات و سؤالات افراد پاسخی شایسته می داد.

آیةالله سید محمد علی ابطحی اصفهانی در این باره فرموده اند:

«تا آقای سید عبدالعزیز طباطبایی(ره)زنده بود، اهل تحقیق می دانستند در زیر آسمان شهری زندگی می كنند كه می توانند در هر بعدی از ابعاد مختلف مسائل اسلامی مشغول تحقیق باشند، در هر موردی كه با مشكل مواجه شوند،استاد راهنمایی در آن شهر در

صفحه 86

گوشه خانه اش نشسته كه در هر لحظه از لحظات شب و روز مهیاست تا مشكل آنها را بدون هیچ منّتی با یك تلفن حل كند.»(1)

سخن از عالمی سخت كوش، محقّقی بلند همت، دانشمندی فرزانه یعنی علّامه آقا سید عبدالعزیز طباطبایی است. اگر چه زرشناسان او را نیك می شناسند و قدر می دانند، ولی برای آن كه مجموعه حاضر از نام و یاد آن عزیز خالی نباشد، در این مجال به زندگی و آثار آن مرد بزرگ نگاهی گذرا خواهیم داشت.

در یكمین سال افول شمع وجود ایشان، به همت مؤسّسه آل البیت(ع) و به قلم جمعی از ارادتمندان یادنامه ای برای او در سه جلد به چاپ رسید كه شرح یك عمر پژوهشِ محقّق طباطبایی بود. آن یادنامه منبع عمده نگارنده در این مقاله است.
خاندان

بیت طباطبایی یزدی از خانواده های ریشه دار و شریف ایران هستند و مردان بزرگی را در دامن خود پرورش داده اند. اصل این خاندان از «كسنویه» یزد است و اوّلین كسی كه از آنها به عراق هجرت كرد، فقیه و عالم نامی، مرحوم آیةالله العظمی سید محمد كاظم یزدی(ره)، است. ایشان از مراجع عالیقدر شیعه در قرن چهاردهم و از نظر جامعیت در فروع فقهی كم نظیر است. كتاب معروف او « عروةالوثقی»، تقریبا به وسیله همه مراجع بعد از خودش حاشیه خورده است. آن بزرگوار در عید مبعث 1328 ق در نجف اشرف به رحمت ایزدی پیوست. یكی از افراد

صفحه 87

بیت طباطبایی - كه پسر عموی صاحب « عروة» می باشد. - آقا سید اسماعیل طباطبایی است. او كه دروس عالی حوزه را در نجف اشرف فرا گرفته بود و از فضلای حوزه به شمار می رفت، به دامادی صاحب « عروة» درآمد. فرزند سید اسماعیل، مرحوم آقا سید جواد طباطبایی، پدر محقق طباطبایی است. مادر سید عبدالعزیز نیز فرزند سیداحمد طباطبایی، پسر صاحب عروة است. لذا محقق طباطبایی هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، نواده صاحب عروه محسوب می شود.(2)

پدر محقق طباطبایی، یعنی آقا سید جواد، از چهره های معروف علمای نجف اشرف بود.

آقا سید عبدالعزیز درباره پدر گرامی اش می گوید:

«ایشان از اهل علم، مشهور به تقوی و زهد بود... قسمت زیادی از وقت خود را مشغول نماز و نوافل بود و نصف آخر قرآن را حفظ داشت و هر روز قرائت می كرد.»(3)

سید جواد طباطبایی در سال 1363 ق برای معالجه به ایران آمد و در تهران در گذشت و در جوار حرم مطهر حضرت عبد العظیم حسنی(ع) مدفون شد.
تولّد

در بیت طباطبایی یزدی در 23 جمادی الاول 1348 ق ( چهارم آبان 1308 ش) كودكی پا به عرصه وجود گذاشت. او را سید عبد العزیز نام نهادند. بعد از دوران طفولیت به مكتب رفت و خط و قرآن و حساب و دیگر مقدمات را فرا گرفت. پس از آن به سلك طلاب علوم دینی درآمد و

صفحه 88

تحت اِشراف پدر گرامی اش مراحل آغازین دانش را طی كرد. پانزده سال داشت كه همراه پدر به ایران آمد و در همین سفر پدرش در گذشت. اگر چه از دست دادن سایه مهر پدری برای او سخت بود، ولی سید عبد العزیز خیلی زود به قم رفت و مدتی مشغول تحصیل بود و از درس مرحوم آیةالله حاج آقا رضا صدر استفاده كرد. سال بعد به نجف اشرف و جوار آستان مولای متقیان امیر مؤمنان(ع) برگشت و در پرتو آن قبه نورانی مشغول كسب علم گردید.
اساتید

محقق طباطبایی(ره) سالیان متمادی از محضر بزرگان حوزه سترگ نجف بهره ها برد. بعضی از شخصیت هایی كه وی از خرمن دانش آنها استفاده كرده است، عبارتند از:

1 - آیة الله العظمی سید ابوالقاسم خویی(ره) (م 1413 ق )

2 - آیة الله العظمی سید عبد الهادی شیرازی(ره) (م 1382 ق )

3 - آیة الله العظمی سید عبد الا علی سبزواری(ره) (م 1414 ق )

4 - آیة الله سید علی علامه فانی(ره) (م 1409 ق)

5 - آیة الله سید هاشم حسینی طهرانی(ره) (م 1411 ق)

6 - آیة الله میرزا محمد علی اردوبادی(ره) (م 1380 ق )

7 - آیة الله شیخ مجتبی لنكرانی(ره) (م 1406 ق)

8 - آیة الله شیخ صدرا بادكوبه ای(ره) (م 1392 ق )

آقا عبدالعزیز طباطبایی مراتب عالی فقه، اصول، كلام و فلسفه را از این بزرگان فرا گرفت؛ ولی آنچه از دوران جوانی مورد علاقه فراوانش

صفحه 89

بود، علم كتابشناسی و بررسی و احیای میراث كهن شیعه بود.

در سالهای تحصیل او در نجف، دو شخصیت فرزانه و استوانه استوار این رشته حاضر بودند: علّامه حاج آقا بزرگ تهرانی، صاحب اثر عظیم «الذریعه» و علامه حاج شیخ عبدالحسین امینی مؤلف كتاب گرانسنگ «الغدیر». این دو بزرگوار كه از چهره های تابنك حوزه های علمیه به شمار می رفتند و خود كتابخانه ای سیّار از میراث شیعه بودند، در رشد و پرورش آقا سید عبدالعزیز بسیار تأثیر گذار بودند.از همان اوان تأسیس كتابخانه عمومی حضرت امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف به وسیله مرزبان غیور حریم تشیع، علامه امینی(ره)، محقق طباطبایی در آنجا مشغول تحقیق و تدوین فهرست كتابخانه شد. این امر باعث انس و ارتباط مداوم با علامه امینی گردید. در همین سالها محقق طباطبایی برای شناسایی نُسَخ خطی، كتابشناسی و سایر ظرایف و دقایق این رشته، با علامه عالیقدر حاج آقا بزرگ تهرانی(ره) مراوده مستمر داشت.

سید عبد العزیز از سه نفر از بزرگان اساتید خود نیز دارای اجازه نقل روایت بود كه عبارتند از حضرات آیات: سید ابوالقاسم خویی ؛ سید عبدالهادی شیرازی و علامه آقا بزرگ تهرانی(ره).
مهاجرت به ایران و ادامه فعالیت های علمی

محقق طباطبایی در سال 1396 ق (1356 ش) به علت فشارهای رژیم عراق به ایرانی ها، به میهن آباء و اجدادی خویش مهاجرت كرد و در جوار نگین شهر قم، حضرت فاطمه معصومه(س)، اقامت گزید. حضور ایشان در حوزه مقدس قم برای فضلا و محققین بسیار مغتنم و نیك بود و

صفحه 90

خیلی زود شمع جمع اهل قلم گردید. اخلاق پك و روحیه بی آلایش، سخاوت علمی، تواضع و محبت آن عزیز باعث ارادت و علاقه مضاعف شاگردانش به او می شد.حافظه بسیار خوب، اخلاص و عشق به نشر آثار اسلامی، تجربه عملی و معاشرت طولانی با اساتید و اهل فن، از محقق طباطبایی دانشمندی جامع پدید آورده بود، به طوری كه هر كسی از محضرش بهره ای می برد. علاوه بر محققین و شاگردان، مؤسسات تحقیقاتی و علمی نیز از تجربه و تخصّص او بی نیاز نبودند. مركزی همچون: مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، مركز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی و... با ایشان ارتباط داشتند و آثار زیادی با نظارت و همكاری مستقیم وی تحقیق و چاپ شد. بر اساس فهرستی كه فرزند گرامی شان، آقای سید محمد طباطبایی، تهیه كرده اند، تعداد 94 عنوان كتاب با استفاده از راهنمایی ها و یادداشت های محقق طباطبایی تحقیق شد كه در مقدّمه این آثار بدین نكته اشاره شده است.(4)

علامه محقق طباطبایی همچنین در مجامع و همایش های علمی مختلفی شركت می جست و در بسیاری از آنها مقالاتی نیز ارائه می نمود. از آن جمله به كنگره علاّمه شریف رضی در 1406 ق در تهران، كنگره هزاره شیخ مفید در 1413 ق، در قم، كنگره امام حسین(ع) در 1404 ق در لندن و كنگره امام علی(ع) در 1406 ق در لندن، می توان اشاره نمود.
محقق طباطبایی و فهرست نگاری

آقا عبدالعزیز طباطبایی را بدون شك باید از نامدارترین كتاب شناسان

صفحه 91

و نسخه شناسان عصر اخیر به شمار آورد. از اوان نوجوانی علاقه وافری به فهرست نگاری و كتاب شناسی نشان می داد و چنان كه خود فرموده اند، در سن هشت یا نه سالگی كتُب كتابخانه مدرسه سید(ره) را در نجف اشرف در دفتر كوچكی فهرست كردند. این دفتر اولین فهرستی است كه ایشان تهیه نمود.(5)

در دوران جوانی درك محضر كتاب شناس شیعه، علامه آقا بزرگ تهرانی(ره)و 25 سال ارتباط با وی، تبحّر و تخصّص ویژه ای به آقای طباطبایی بخشیده بود و شاید بتوان او را یادگار و وارث علمی صاحب «ذریعه» در قم دانست.

ایشان فهرست های زیادی را از نُسَخ خطی داخل و خارج كشور تهیه كرد كه در بخش آثار به آنها اشاره خواهیم كرد.

محقق طباطبایی در مورد فهرست نگاری در ایران فرموده اند:

«در ایران، در كل بسیار خوب است ؛ و من مكررا گفته ام كه هیچ كشور دیگری به اندازه ایران، فهرست تهیه و چاپ نكرده است.»

ایشان در مورد زبان فهرست ها گفته اند:

«به نظر من بهتر است كه فهرست به زبان كتاب ها باشد؛ مثلاً كتب عربی به زبان عربی و كتاب های فارسی به زبان فارسی فهرست شوند.»

مرحوم طباطبایی درباره فهرست نگاری كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی نیز ضمن تجلیل، فرموده اند:

«كار اشتباهی كه انجام شده فهرست موضوعی است؛ زیرا كتابخانه ای را كه دائماً در حال رشد است نمی توان به صورت

صفحه 92

موضوعی فهرست كرد، بلكه باید كتاب ها را شماره ای فهرست كرد.»(6)
پدر پیر پژوهش در نگاه هنرشناسان

همه كسانی كه با محقق طباطبایی(ره) آشنایی داشتند به صفای روح او و خلوص و ارادت ایشان به مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و همچنین تبحّر و تخصّص او در كتاب شناسی شیعه، اذغان دارند.

استاد فرزانه حضرت آیة الله آقا موسی شبیری زنجانی - دامت بركاته - درباره آقا سید عبد العزیز می فرمودند:

«سه نكته در مورد ایشان قابل ذكر است: اوّل این كه تسلط او بر كتاب شناسی اسلامی جای شك و شبهه نبود، به صورتی كه اگر نگوییم بی نظیر، مسلّم كم نظیر بود؛ دوم این كه اهل مسامحه و تعارف در تعبیر نبود و مطالبی كه نوشته است با توجه به پشتوانه تحقیق ایشان قابل اعتماد و اعتنا است و سوم این كه اگر می فهمید كسی اهل استفاده و تحقیق است، با عشق تمام و با سخاوت و سماحت به او كمك می كرد.»(7)

علامه محمد تقی جعفری(ره) در مورد تواضع و فروتنی او فرموده اند:

«از محاسن با اهمیت شخصیت آن مرحوم، كه متاسفانه تا حدودی كمیاب است، این بود كه معمولاً در صدد ابراز معلوماتِ وافری كه اندوخته بود برنمی آمد. اگر كسی روزها با آن بزرگوار همنشینی می كرد نمی توانست از كمیت معارفی كه در درون داشت، اطلاع پیدا كند.»(8)

صفحه 93

استاد محمد تقی دانش پژوه(ره) نیز چنین فرموده اند:

«هیچ آخوندی مثل او چنان پراطلاع ندیده بودم.»(9)

و استاد عبدالحسین حائری نیز درباره میزان تسلط وی نوشته اند:

«در باب تسلط ایشان باید گفت كه از مسلم ترین امور كه جای شك در آن نیست، تسلط كامل ایشان بر میراث فرهنگی مخطوط اسلام و تشیع است.»(10)

از خصوصیات بارز آن بزرگوار سماحت و سخاوت وی در كمك به پژوهشگران و شاگردان بود كه همه كسانی كه از او استفاده كرده اند، به این خصیصه اشاره می كنند. آقای صحتی سردرودی در این باره نوشته اند:

«هرگز فراموش نمی كنم آن شبی را كه استاد برای معالجه می خواست چند صباحی به تهران رود و من بی خبر از همه جا، سر در كتاب و دفتر فرو برده بودم و می نوشتم كه دیدم استاد خم شد و كلیدهای خانه را پیشم نهاد و گفت: ما عازم تهرانیم و در خانه كسی نیست. كتابخانه در اختیار شماست، هر وقتی از شبانه روز كه خواستی می توانی بیایی و مطالعه كنی؛ و اگر هم خواستی می توانی به خانه خود تلفن بزنی و همین جا بمانی و شبانه روز به تحقیق بپردازی.»(11)
غروب آفتاب پژوهش

با وجود آن كه علامه طباطبایی در اواخر عمر از ناراحتی قلبی رنج می برد، ولی كار و تلاش را رها نكرد و همچنان به فعالیت های علمی خود

صفحه 94

ادامه می داد. تا این كه روز دوشنبه 6 ماه رمضان 1416 ق به علت نارسایی شدید قلبی در بخش ccu بیمارستان آیة الله العظمی گلپایگانی(ره) بستری شد و ساعت 2 بامداد روز بعد، یعنی 7 رمضان المبارك 1416 (18 اسفند ماه 1374)، مرغ روح آن عزیز كالبد تن را رها نمود و به ملأ اعلی پر كشید.

عصر همین روز پیكر پك او در میان موج تألّم، تأثّر و ناباوری هزاران نفر از دوست داران و ارادتمندان و شاگردانش از مسجد امام حسن عسگری(ع) به سوی حرم حضرت معصومه(س) تشییع شد. پس از اقامه نماز به وسیله حضرت آیة الله آقا موسی شبیری زنجانی - دامت بركاته - ، در جوار بارگاه ملكوتی كریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه(س)، در حجره 14 صحن بزرگ به خك سپرده شد. در واقع با دفن این محقق فرزانه، كتابخانه ای وسیع در گوشه ای از حرم مدفون گشت.
آثار و تألیفات

اگر چه چندین سال است كه از فیض حضور آن محقق سخت كوش محروم شده ایم، ولی آثار جاوید او هماره عطر وجودش را در دل و جان مؤمنان زنده خواهد ساخت. فهرست مختصر تألیفات و نوشته های ایشان بر اساس مقاله «خزان در گلشن تحقیق»(12)، اثر فاضل ارجمند جناب صدرایی خویی - كه خود از ارادتمندان و شاگردان محقق طباطبایی است. - به شرح ذیل می باشد.

آثار ایشان را می توان به هفت بخش تقسیم كرد:
الف) آثاری كه در تكمیل تألیفات استادشان علامه تهرانی تألیف نمودند

صفحه 95

مثل «مستدرك الذریعه»، «اضواء علی الذریعه»، «مهذّب الذریعه»، «معجم اعلام الشیعه»، «تعلیقات علی طبقات اعلام الشیعه» و «تنظیم و تصحیح نقباء البشر».
ب) آثاری كه در تكمیل تألیفات استادشان علامه امینی تألیف نمودند

مانند «علی ضفاف الغدیر» در تكمله الغدیر و «انباء السماء برزیة كربلا» در تكمیل سیرتنا و سنتنا.
ج) تحقیق و تصحیح آثار بزرگان

مانند «فهرست منتجب الدین»، «الاربعون المنتقی من مناقب المرتضی»، «عقدالدرر فی اخبار المهدی المنتظر»، «مقتل امیرالمؤمنین(ع) از ابن ابی دنیا»، «مناقب امیرالمؤمنین(ع) از احمدبن حنبل»، «ترجمه امیرالمؤمنین(ع) از تاریخ دمشق»، «ترجمه امام حسن و امام حسین(ع) از طبقات ابن سعد» و...
د) فهرست نُسَخ خطی

مانند «فهرست كتابخانه امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف»، «فهرست نسخ خطی آستان قدس رضوی»، «فهرست نسخ كتابخانه علامه طباطبایی در شیراز»، «فهرست نسخ كتابخانه سید محمد علی قاضی طباطبایی در تبریز»، «فهرست نسخ كتابخانه فراز عبدالقادر گیلانی در بغداد»، «فهرست نسخ كتابخانه ثقة الاسلام در تبریز» و...
ه ) كتابنامه ها

از جمله «اهل البیت فی مكتبة العربیة»، «الغدیر فی التراث الاسلامی»، «حیاة الشیخ المفید»، «مكتبة العلامة الحلّی»، «فی رحاب نهج البلاغه»، «مخطوطات اللغة العربیه»، «فهرست تصانیف كراجكی» و...

صفحه 96
و) یادداشت ها و مطالب منتخب از كتابخانه ها كه در سفرهای ایشان تنظیم شده است

مانند «نتایج الاسفار»، «قید الاوابد و جمع الشوارد»، «فهرست نسخه های منتخبه از كتابخانه های تركیه»، «فهرست نسخ خطی منتخب از حجاز»، «فهرست نسخ منتخب از كتابخانه های تبریز» و...
ز) سایر آثار

مثل «الحسین(ع) والسنة»، «المهدی(ع) فی السنة النبویة»، «حیاة الشیخ یوسف بحرانی»، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی» و....

علاوه بر آثار مذكور، مقالات متعددی نیز از آن فقید در مجله وزین «تراثنا» به چاپ رسیده است. برای شناخت دقیق و تفصیلی آثار ایشان می توان به جلد اول یادنامه مراجعه نمود.
پی نوشت ها:

1 - المحقق الطباطبائی فی ذكراه السنویة الاولی، ج 3، ص 1178 .

2 - الغدیر فی النراث الاسلامی، ص 233 .

3 - المحقق الطباطبائی فی ذكراه السنویة الاولی، ج 1، ص 350 - 348 .

4 - همان، ج 3، ص 1135 - 1090 .

5 - همان، ص 1223 .

6 - همان، ص 1223 - 1219 .

7 - مصاحبه نگارنده با معظم له .

8 - المحقق الطباطبائی فی ذكراه السنویة الاولی، ج 3، ص 1030 .

9 - همان، ص 1036 .

10 - همان، ص 1039 .

11 - «پدر پیر پژوهش زنده است» محمد صحتی سردرودی، هفته نامه گلستان قرآن، ش 6، ص 35 .

12 - «خزان در گلشن تحقیق» علی صدرائی خوئی، فصلنامه وقف میراث جاویدان، ش 12 - 11 .